Na każdej macewie dominuje identyczna zasada: wypisana po hebrajsku inskrypcja. Przede wszystkim dwie wykute w kamieniu litery "pe i nun" - skrót od hebrajskiego zwrotu - "tu pochowany". Niżej wyryte imię zmarłego i imię jego ojca (w przypadku pochówku kobiety – imię męża i jej) oraz data śmierci, zapisana nie cyframi, ale hebrajskimi literami.

W górnej części płyty, kamieniarz precyzyjnymi uderzeniami dłuta rzeźbił gwiazdy Dawida, połamane świece, dzbany, z których cieknie strumień wody, lwy, biegnące jelenie, regały wypełnione księgami, zwoje Tory, uniesione w geście błogosławieństwa ręce zetknięte kciukami i kilkoma palcami...

Stary kirkut w Tarnowie

Tajemne tropy, zapomniane znaki, cmentarna symbolika. Płaskorzeźba, która jest rodzajem przekazu dla potomnych, informacją o zmarłym, jego przymiotach, zawodzie, cnotach i zaletach.

Symbolika motywów zwierzęcych

Na wielu macewach można bez trudu odszukać zwierzęta biblijne - niedźwiedzie, lwy, jelenie, tygrysy, ptaki, węże, zwierzęta znane z legend - gryfy albo morskie potwory.

Macewy w Bodzentynie i Starachowicach

Zwierzęta są alegorią imienia zmarłych. Orzeł to Adler, lew Arie albo Lejb, jeleń - Hirsz, niedźwiedź - Ber, gołąb - Jona. Zwierzęta na kamiennych nagrobkach żydowskich są też symbolami rodów i patriarchów.

Mądrość, szlachetność

Powszechnie spotykanym motywem na żydowskich płytach nagrobnych jest podtrzymywana przez dwa lwy, dwa jelenie albo parę gryfów korona. To symbol uczonego w księgach judaizmu albo głowy rodziny. Korona na macewie oznacza też męża bogobojnego, sprawiedliwego, szlachetnego i cieszącego się za życia powszechnym poważaniem i szacunkiem. Podobnie jak wyrzeźbione zwoje Tory, które symbolizują wszechwiedzę i olbrzymią mądrość zmarłego. Tego rodzaju znaki można spotkać na grobach znakomitych rabinów i wybitnych uczonych.

Cmentarze żydowskie w Bodzentynie i Zduńskiej Woli

Mądrość - przymiot będący szczególnie cennym wśród Izraelitów - określają również często występujące na polskich kirkutach płaskorzeźby przedstawiające grzbiety książek lub regały biblioteczne zastawione dziełami napisanymi za życia przez zmarłego. To zarazem czytelny symbol wielkiej pobożności i biegłości w studiowaniu uczonych wersetów.

Połączone dłonie i misa z dzbanem

Jednak za najważniejsze ze wszystkich znaków, za najczęściej spotykane na żydowskich nekropoliach w Polsce uchodzą: złożone do błogosławieństwa dwie stykające się kciukami lub palcami wskazującymi dłonie, oraz misa z dzbanem.

Macewy na cmentarzach w Zduńskiej Woli i Starachowicach

Pierwszy z tych symboli określa, że zmarły był kohenem, potomkiem rodu kapłana Aarona. Relief z przedstawieniem dzbana z misą oznacza zaś, że pod płytą spoczywa potomek rodu Lewi. W pierwszym przypadku gest błogosławieństwa nawiązuje do kapłańskiej posługi w Świątyni Jerozolimskiej, w drugim - przypomina, że Lewici to pomocnicy kapłanów, którzy posiadali przywilej obmywania dłoni świętym mężom.

Pomalowane macewy na starachowickim cmentarzu

Z kolei lew to symbol przynależności do pokolenia Judy, albo określenie imienia zmarłego, może być to Jehuda albo Lejb. Jeleń na macewie to symbol pokolenia Naftalego, gdy na kirkucie pochowana jest kobieta, taki znak może oznaczać, że zmarła miała na imię Lea co łatwo wytłumaczyć, gdyż po hebrajsku lea to po prostu łania.

Gwiazda Dawida i Menora

Wbite mocno w świadomość Polaków dwa symbole: gwiazda Dawida i Menora posiadają dzisiaj zdecydowanie szersze znaczenie. Obydwa są utożsamiane z samym państwem Izrael.

Sześć wierzchołków gwiazdy identyfikowanych bywa z sześcioma dniami każdego tygodnia, środek natomiast to świąteczny szabat. Gwiazda Dawida, oznacza ponadto przenikanie się światów - tego realnego widzialnego z tym niewidzialnym. Magiczny heksagram, noszony na tarczach izraelskich wojowników, jest zresztą znakiem ruchu syjonistycznego i oficjalnym godłem państwa żydowskiego od 1897 roku, menora zaś została podniesiona do rangi godła narodowego w chwili utworzenia Izraela w 1948 roku.

Umiejscowiona na cmentarnych macewach gwiazda Dawida chroni nie tylko od wszelkich niebezpieczeństw, ale równocześnie zapewnia bezustanną pomoc i opiekę Jahwe. Siedmioramienny świecznik jest nie tylko najstarszym symbolem całego judaizmu, ale przez całe stulecia oznaczał po prostu grób Żyda.

Groby kobiet

Groby kobiet lokalizowane są na ogół w osobnych, położonych z dala w od grobów męskich, kwaterach. Obowiązkiem i przywilejem żydowskich kobiet było zapalanie świec w każdy szabasowy wieczór. Na kirkutach natrafić można więc na płyty z wyrytymi świecznikami z mniejszą ilością pogaszonych lub złamanych w połowie świec.

Bodzentyn - stary kirkut

Świecznik obok skarbonki może oznaczać nie tylko pobożność, ale również powszechnie znaną hojność i gotowość służenia potrzebującym wsparcia finansowego. Najczęściej jednak groby kobiet symbolizują rozmaite ptaki.

Na bodzentyńskim kirkucie -hojność

Na kirkutach łatwo znaleźć płytę, na której ptak wyrywa dziobem pióra z piersi. To znak gotowości do poświęcenia z jednej strony, z drugiej zaś przypomnienie do życia w żałobie. Może oznaczać grób bogobojnej wdowy.

Pelikan przypomina o niespotykanej opiekuńczości, gloryfikuje gotową do największych poświęceń matczyną miłość zmarłej. Pelikan karmiący młode, pelikan rwący sobie pióra, pelikan raniący własną pierś, by krwią nakarmić wygłodniałe pisklęta to symbol osieroconych dzieci. W języku hebrajskim czasem o sierotach mówi się bowiem pieszczotliwie - biedne gołąbki...

Symbole, znaki i ryty

Na nagrobkach występuje ponadto mnóstwo innych symboli, znaków, rytów. Ręka z piórem w dłoni wskazuje, że zmarły był soferem czyli przepisywaczem Tory lub Mezuzy. Brama oznacza przejście do innego, sprawiedliwego świata, kolumny przypominają słupy, na jakich wspierała się zburzona świątynia Jachin Boaz. Niespotykana w naszej strefie klimatycznej palma oznacza natomiast męża sprawiedliwego i mądrego, natomiast wyryty na płycie nagrobnej pień złamanego w połowie drzewa przypomina, że zmarły odszedł ze świata w sposób nagły, tragiczny, niespodzianie. Z kolei winogrona oznaczają szczęśliwą rodzinę, upamiętniają dostatnie życie zmarłego...

Pełne znaczeń kamienne pomniki przeszłości. Starachowice

Szczególnym przypadkiem jest wyobrażenie ptaka dzierżącego w dziobie poskręcanego w konwulsjach węża. To nie tylko alegoria zwycięstwa dobra nad złem, ale zapowiedź sprawiedliwości i rozkoszy, jaka będzie udziałem ludzi żyjących zgodnie z przykazaniami Talmudu w lepszych czasach.

Sąsiedzi

Naród, który żył w diasporze, obok, mimo. W tym samym mieście, przy jednej ulicy. Odeszli i nie zostało nic. Nie ma już rozstrzelanej, zagazowanej, zabitej pamięci. Zostały sterczące głazy, stelle, macewy. Tylko tyle. Kamienne płyty nagrobne. Piaskowiec, marmur, granit opatrzony symbolicznymi, czytelnymi dla wtajemniczonych, niczym pismo Braillea dla niewidomych, znakami i symbolami.

Zdjęcia: Ryszard Biskup, Aleksandra Białas, Szymon Narożniak